Toespraak Dodenherdenking 2025 door kleindochter van Poolse bevrijder
Op 4 mei 2025 verzamelden de inwoners van Nieuwolda om 19 uur op het B.K. Bosmaplein. Morgen zouden we 80 jaar vrijheid vieren, maar vandaag wilden we stilstaan bij de mensen die hun leven gaven voor onze vrijheid. Na het verhaal over verzetsman Bosma liep de stoet naar de kerk van Nieuwolda.
Door Sabine Kokee, 16 mei 2025
Op de kerk hangt een plaquette om onze Poolse bevrijders te herdenken.
Sasja Michalski, de kleindochter van de Poolse bevrijder Paul Michalski, vertelde het verhaal van haar opa. Een indrukwekkend verhaal, zeker omdat we bij onze geschiedenislessen niets leren over wat de Polen voor ons deden en wat er daarna met hun land gebeurde.
Wie was Paul Michalski
Mijn opa - het verhaal van Sasji Michalski
Om heel eerlijk te zijn? Ik heb eigenlijk geen idee, niemand niet…. ik weet het niet, mijn vader niet, zijn strijdmakkers niet en ik denk dat hij het zelf misschien ook niet meer wist.
In zijn militaire Paybook staat te lezen: Paulek Michalski.
Tja, die naam daar zijn we altijd maar vanuit gegaan. Het enige wat we wisten was een naam, geboren in Katowice in 1921 en katholiek.
Ik denk dat een ieder een eigen beeld had van opa Michalski, ik had een goede en fijne band met mijn opa. Het was een vreemde man, als je hem een tijdje niet gezien had kon je hem in het begin niet verstaan. Hij had door de jaren heen een eigen taal ontwikkeld met woorden uit het Pools, Duits, Nederlands, Gronings en om er nog een leuk sausje overheen te gooien, zijn eigen koeterwaals.
In mijn lagereschooltijd was ik veel in Stadskanaal waar mijn opa en oma woonden aan de Meester Neuteboomstraat. Mijn opa en oma woonden naast mijn school dus het was logisch dat ik tussen de middag en na school bij hun bleef tot mijn ouders vrij waren van hun werk. Eigenlijk was het huis van opa en oma Michalski gewoon mijn 2de thuis.
Opa had een bloeiende fantasie, was creatief en ook vaak ondeugend. Als ik als kind eens iets uitvrat werd ik door mijn moeder “Leutje Paultje” genoemd. (Dat was in haar ogen niet bepaald een compliment!)
Helaas overleed mijn opa op redelijk jonge leeftijd, ik was toen 11 jaar. Na de dood van mijn oma had hij geen plezier meer in het leven en de combinatie met longkanker heeft er voor gezorgd dat hij een aantal jaren na haar stierf.
Mijn vader
Mijn vader groeide op in Stadskanaal voormalig gemeente Onstwedde met zijn zus Gretha. Veel geld was er thuis niet, maar er werd altijd hard gewerkt en voor veel dingen werd er wel een creatieve oplossing gevonden.
Opa Michalski was niet altijd even gemakkelijk in de omgang. Hij kon prima geld uitgeven voor dieren en voer terwijl er dan niets meer was om eten te kopen voor het gezin. Werd er geslacht? Opa gaf bijna al het vlees weg aan buren, vrienden en kennissen, want hij wou een goed gastheer zijn. (Hij wou graag geaccepteerd worden en deed daar graag een stapje extra voor. Helaas werd er vaak misbruik van hem gemaakt.)
Helaas, het gezin zag dan bijna niets meer van het gemeste varkentje of de geslachte kip. Dit zijn natuurlijk maar kleine voorbeelden maar laten we het erop houden dat het voor mijn vader en zijn moeder niet altijd even gemakkelijk was.
Opa had als oorlogssoldaat een behoorlijk trauma en kon ook heftig reageren. Vroeger werd er niet over gevoelens gepraat, je ging gewoon door met je leven en je had simpelweg een moeilijk karkater!
Een andere naam
Mijn vader heeft in de jaren ‘70 en ‘80 via diverse instanties gezocht naar achtergebleven familie in Polen. Dit onderzoek heeft zo’n 10 jaar in beslag genomen, helaas hebben we nooit familie gevonden. We gingen er altijd maar vanuit dat iedereen dood was, gezien de enorme slachtingen van zowel de Duitse als de Russische kant.
Herbert Kasmaczek, een bevriende strijdmakker ging na de oorlog af en toe terug naar Polen en hij vroeg Paul: “Geeft me het adres van je familie en de namen dan ga ik voor je kijken of ze er nog zijn!” Herbert heeft dit een aantal keren geprobeerd.
Tijdens zijn bezoeken aan het communistische Polen (onder Russische invloed) vroeg hij rond naar de familie Michalski. Nadat Herbert niets vond op de opgegeven adressen en toch bleef rondvragen, werd het voor hem gevaarlijk in Polen. Na een aantal pogingen is Herbert hiermee gestopt… Paul gaf iedere keer een vals adres op of namen van mensen die niet bestonden. Was hij nog steeds bang voor represailles? Was het zijn oorlogstrauma? Was iedereen dood of had hij een verleden dat hij graag wou vergeten? We weten het tot de dag van vandaag niet.
Pseudoniem
Iets wat we nu wel weten en toen niet: De Polen hadden tijdens de oorlog ander documenten gekregen! Bang voor represailles van de Russen of de Duitsers vochten veel Polen onder een pseudoniem.
Tijdens de opbouw van het Poolse leger in Engeland had Paul de naam MICHALSKI gekregen. Inmiddels weten we onze echte naam wel, maar helaas hebben we al die jaren tevergeefs gezocht naar familie.
Strijdmakkers
Iedere zondagmiddag kwamen een groepje oud strijders bij mijn opa op visite om gezellig te kaarten. Het groepje bestond uit: Adam Gazula (Winschoten), Sokowlowski (Bellingwolde), Herbert Kasmaczek (Ter Apel), Anton Joganiac (Deventer) en Victor Roelotovski (Pekela) (Waarschijnlijk schrijf ik de namen niet goed.)
Normaal werd er met het gezin niet over de oorlog gepraat maar als deze mannen bij elkaar kwamen, kwamen de smeuïge verhalen boven tafel. Het dansen in Hotel Boschhuis, de sterke verhalen over knokpartijen en mijn opa die na een ruzie door het raam van hotel Boschhuis naar buiten sprong omdat hij geen pak slaag wou hebben van de Military Police.
Natuurlijk werden er ook andere, serieuze zaken besproken, maar altijd zo dat het gezin er niets van mee kreeg. “Echte vechters praten niet, de oorlog is verschrikkelijk daar praat je niet over!”
Deze mannen zijn nooit herdacht of genoemd tijdens een 4 Mei herdenking, terwijl ze toch echt zwaar gevochten hadden onder generaal Maczek met de Eerste Poolse Pantserdivisie.
Van zijn strijdmakkers weten we dat Paul meerdere keren zwaar gewond geraakt is tijdens gevecht, maar hij heeft het ons persoonlijk nooit verteld. Maar goed, de mannen hebben nooit om aandacht gevraagd of überhaupt gekregen en wouden gewoon geaccepteerd worden door de samenleving, tot dat…..
Aandacht voor Polen
Eind jaren 80/begin jaren 90 kwam er ineens aandacht voor de Polen tijdens 4 en 5 Mei. Hoe geweldig was dat! Maar wie betrad het voetlicht? Een “Poolse oudstrijder” die altijd gelogen had over zijn afkomst (Oekraïne) en die nooit gevochten had! De “echte” strijders waren verbolgen!
Ach ja, zo gaat het altijd toch? Na de oorlog zijn er altijd meer verzetsstrijders dan tijdens de oorlog…. Toch?
Toen de oud-strijders nog leefden hield deze persoon zich nog in, maar toen de meesten eenmaal dood waren, werden de meest fantastische verhalen verzonnen – tot grote ergernis van de nabestaanden. Tegenwoordig kan ik me daar iets beter bij neerleggen, maar iedere 4 en 5 Mei is het even weer een oude wond die wordt opengetrokken.
Gisteren heb ik, Sasja Michalski, eindelijk het verhaal van de Polen mogen vertellen tijdens een 4 Mei herdenking. Geen persoonlijk ver-romantiseert verhaal maar gewoon een paar feiten op een rijtje waarom het zo triest is dat we de Polen al die jaren zijn vergeten. Ze hebben een ongelofelijk groot offer gebracht. Dit is wat ik heb verteld:
Polen en de oorlog in hele grote lijnen
Polen was in 1939 het eerste land dat door nazi-Duitsland werd aangevallen en nog geen tien dagen later werden ze in de rug aangevallen door de Sovjets, ik noem ze voor het gemak even “De Russen”.
Polen werd letterlijk geplet tussen twee grootmachten. De Polen werden gezien als “der Untermensch” en zo werden ze ook behandeld. De Duitse bezetting was een waar schrikbewind met buitengewoon harde represailles. Liquidaties waren er dagelijks voor kleine vergrijpen. Het doel was de volledige ontmanteling van de Poolse staat en dit deden ze door het vervolgen en massaal vermoorden van alle ongewenste personen.
De rol van de Sovjetunie
De Russen hadden een zelfde soort tactiek, mensen met belangrijke beroepen of functies werden massaal opgepakt en in executiekampen geplaats. Ze stierven van ontberingen in de goelag, werden opgesloten in schepen en op volle zee verdronken of werden neergeschoten in massagraven langs de grens. Naast 3,5 miljoen Poolse Joden zijn zo ruim 2,5 miljoen Poolse burgers vermoord en dit alles voordat de holocaust begon!
Een nieuw Pools leger
Toch wisten honderdduizenden Polen deze horror te ontsnappen. Via allerlei omwegen verzamelden ze zich en vormden een nieuw Pools leger. Ze vochten tegen de Duitsers in Frankrijk en helaas was dit een nederlaag. Maar ze verzamelden zich opnieuw en gingen naar Engeland. Er waren Poolse vrijwilligers van over de hele wereld naar Engeland gekomen om te strijden voor een VRIJ Polen. Uit liefde voor vaderland, vrienden en familie.
De Poolse pantserdivisie
In Schotland werd uiteindelijk de eerste Poolse pantser divisie opgericht onder leiding van generaal Mazcek.
Na een periode van twee jaar opbouw was de Poolse pantserdivisie gereed voor een offensieve inzet in west Europa. Ze hadden op dat moment een sterkte van 14.000 mannen, dat was weinig maar ze hadden wel moderne wapens.
In augustus 1944 landden ze op het strand van Arromanches in Normandië en nog geen tien dagen later vochten ze met de Canadezen aan het front! Hun doel was om de Duitsers te omsingelen en te voorkomen dat ze zich terug trokken. Helaas is de Poolse pantser divisie daar zelf omsingeld geraakt en hebben ze hevige verliezen geleden. Uiteindelijk is de missie toch geslaagd en na het terugtrekken van de Duitser trokken de Polen vechtend op naar het Noorden.
Op naar Nederland
In een kort tijdsbestek trokken de Polen door Frankrijk en België naar Nederland. In oktober 1944 kwamen ze aan in Breda. De Bredase bevolking was erg verbaasd om Polen te zien in plaats van Canadezen of Amerikanen. En vroegen ze zich af, hoe kan het dat de Polen hier zijn om ons te bevrijden terwijl hun eigen land nog bezet is en zoveel verliezen leidt?
En nu naar Polen?
Na de bevrijding van Breda dachten heel veel Polen dat ze via Duitsland naar Polen zouden trekken om hun eigen land te bevrijden. De voorliefde van voor hun vaderland lieten ze merken bij het herstellen van iedere brug, ze plaatsten dan op de zijkant van de brug: “Het is nog zoveel kilometer tot Warschau.” Ja de Polen waren aan het aftellen!
Helaas, een dubbele teleurstelling. Het front kwam tot stilstand in Breda en de Polen voerden bewakingsdienst uit aan de Maas. Daarnaast was een grote opstand in Warschau neergeslagen. De Duitsers hadden de stad verwoest, belangrijke gebouwen opgeblazen en 60.000 mensen geliquideerd. Gelukkig kon er een deal gemaakt worden voor de overige krijgsgevangen en werden zij in een kamp geplaats.
Toch kunnen de Polen zich na deze tegenslag weer oppakken en op 5 april krijgen ze het order om op te trekken richting Noord-Nederland. Al vechtend trekken ze langs de Nederlands/Duitse grens richting Groningen en Drenthe.
Hoe groot is hun blijdschap als ze op 12 april het krijgsgevangenkamp Oberlangen bereiken. Daar vinden ze ruim 1.700 vrouwen die gevangen genomen zijn tijdens de opstand van Warschau!
Het leger trekt nog door richting Willemshaven en op 5 mei, om ongeveer 8 uur in de morgen, is de oorlog ineens over, Duitsland capituleert!
De oorlog is over en nu?
Het leger kon niet terug naar Polen en werd ontbonden in 1946. Tijdens de conferentie van Jalta bespreken Roosevelt, Churchill en Stalin de toekomst van Europa. Het rode leger heeft op dat moment bijna heel polen veroverd en er wordt besloten dat Rusland het veroverde Polen mag houden. Stalin is vastbesloten om te blijven en zo krijgt Polen een nieuwe bezetter. De Britten en de Amerikanen waarmee de Polen samen hebben gevochten hebben HUN vaderland verkocht.
Kunt u zich dat voorstellen? De Polen die hun vaderland wilden bevrijden, hebben gestreden voor vele andere landen en uiteindelijk werden ze verkocht door hun medestrijders?
“Voor u en onze vrijheid!” was hun kreet…. Nou vergeet dat “onze vrijheid” maar…. bijna 6 jaar vechten, veel verliezen en geen vrij Polen?
Tussen 1945 en 1949 worden 240.000 Poolse strijders gedemobiliseerd. Maar terugkeren naar het Poolse vaderland dat was een moeilijk punt. De Russen hadden het Poolse bestuur geïnstalleerd en deze waren vijandig gezind tegenover de “Vrije Polen” die met de geallieerden gevochten hadden.
Nooit meer terug
Het was een laste keuze; terugkeren naar een verwoest Polen, met de mogelijkheid van de terreur van de stalinistische communisten of een nieuw leven opbouwen in het westen zonder je familie.
Vroeg teruggekeerde Poolse strijders waren van de aardbodem verdwenen, teruggekeerde Poolse officieren werden gearresteerd, gevangen gezet of geëxecuteerd. Sommige werden gevolgd door de geheime dienst.
De Poolse strijders werden door de Poolse communistische regering betiteld als staatsvijand van Polen. De massale executies van Polen aan het begin van de oorlog stonden nog vers in het geheugen van de Poolse strijders en dit heeft velen van hen doen beslissen hier in Nederland te blijven.
Hoe was het voor Paul Michalski?
Paul heeft natuurlijk niet veel over de oorlog verteld, maar een aantal dingen heeft hij wel losgelaten. Hij was vreselijk trots dat hij VRIJWILLIG het leger was ingegaan om zijn land te dienen en te bevrijden. Via Frankrijk is hij in Engeland terecht gekomen. Daar heeft hij zijn nieuwe naam gekregen en is hij eerst getraind als parachutist. Na een paar keer een vervelende landing besloot hij dat het springen niks voor hem was en sloot hij zich aan bij de Eerste Poolse Pantserdivisie.
Van de oorlog zelf weten we alleen verhalen van zijn strijdmakkers en uit externe bronnen. Lange tijd hebben ze in Ter Apel verbleven, waar mijn opa uiteindelijk ook mijn oma leerde kennen.
Na de oorlog was het niet makkelijk, de Polen mochten blijven en konden aan het werk in de mijnen of misschien in een fabriek. Een uitkering was er niet en ook geen hulp op mentaal vlak.
Het was vechten om te overleven en dat konden de Polen natuurlijk wel. Ze waren als late tieners uit hun land weggetrokken en hadden vaak geen opleiding kunnen afronden waardoor ze alleen laaggeschoold werk konden doen.
Mijn opa begon met het werk in de mijnen, daarna de hoogovens en de stro karton fabriek te Gasselternijveen. Allemaal zwaar werk voor weinig geld. Wat waren hij en zijn familie blij met de komst van Philips in Stadskanaal! Hier kon hij aan het werk als monteur en ging hij van een loon van 7 gulden per week naar 75 gulden per maand!
Statenloos
Doordat Polen een Stalinistische communistische regering had, kon mijn opa niet terug naar zijn land. De Poolse oud-strijders werden als landverraders gezien. Erg wrang natuurlijk, ze waren vrijwillig het leger in gegaan om Polen te bevrijden en hebben veel landen bevrijd, behalve Polen!
Mijn opa was koppig, trots en het kostte toentertijd ook te veel geld om te naturaliseren, mijn opa werd STATENLOOS. Elk jaar moest hij een vreemdelingen pas aanvragen bij de ambassade en zo kon hij weer eens over de grens of boodschappen doen in het buitenland.
Hij riep altijd: ”Ik ben geboren als Pool en ik zal sterven als Pool!”
Uiteindelijk is dat niet gelukt hij is in 1982 Nederlander geworden. In 1989 is het eindelijk veilig om terug te keren naar Polen. Paul heeft dit echter niet meer mee gemaakt, hij stierf in het jaar 1989.
